دریا خاور است یا خواهر؟

به قلم: ایرج اعتمادی، خبرنگار صدف در قشم

آرامش دریا

اگرچه امروز دیگر دریا نه خاور است و نه خاهر و بلکه دریا دیگر خواهر شده است و لاجرم برادر می طلبد.  شاید بتوان گفت شکل صحیح هر واژه  یا اصطلاح همان است که امروز رایج شده و مردم بکار می برند ولی ریشه یابی واژه ها و اصطلاحات در گویش های محلی و زبان های در معرض خطر کاری است که زبان شناسان و پژوهشگران فرهنگ مردم به جدّ دنبال می کنند. و بر این باورند که زنده کردن یک واژه یا اصطلاح به مثابه ی زنده کردن بخشی از فرهنگ آن جامعه است.

آنچه نخست از خواهر بودن دریا به ذهن متبادر می شود خواهری و مهربانی دریاست؛ و مراد از خاهریا خاور همچنین اشاره به همان بستر مناسب دریا برای بهره برداری دریانوردان دارد با این تفاوت که کسانی که بر این باور هستند کلمه ی خاهر را شکل تحریف شده ای از خاور در گویش مردم هرمزگان می دانند که به معنای وزیدن باد آرامی که مساعد دریانوردی است و از جهت خاور می وزد، تعبیر شده است.

تغییر شکل واژه ها و اصطلاحات از فرهنگ شفاهی مردم به فرهنگ مکتوب امری دور از ذهن نبوده، اما زبان شناسان و پژوهشگران فرهنگ مردم همواره به این مهم توجه داشته اند و با تحقیق و تفحص شکل اصلی واژه ها یا اصطلاحات را ریشه یابی کرده اند.

با این اوصاف آنچه امروز متداول شده مفهوم خواهری دریاست که در بینش اسطوره ای ایرانیان باستان نیز جایگاه ویژه ای دارد ولی آیا این بینش اسطوره ای تا چه حد می تواند مرتبط  با این اصطلاح رایج در هرمزگان باشد، جای بحث دارد که در بضاعت اندک علمی حقیر نمی گنجد.

در بینش اسطوره ای ایرانیان باستان آناهیتا مادر «مهر» یا همان «خدا» در آیین مهرپرستی است و از سویی دیگر این مادر فرشته ی آب و دهش و باران است.

شاید این باور مردم هرمزگان پیوند نزدیکی با آناهیتا داشته باشد؛ زن مهربانی که صاحب دریا و آب روی زمین و آسمان هاست؛ اما مسئله ای که پیش می آید این است که در این صورت دریا را باید مادر می نامیدند. و اگر بر این اساس است آیا چگونه مردم اصطلاح خواهر را به جای «مادر آناهیتا» برای دریا برگزیده اند.

 از سویی دیگر شاید خواهری دریا ریشه در سنت های مردسالاری جامعه ایرانی ما داشته است که زن همواره در مقابل مرد مطیع و فرمانبردار بوده همچون دریا به وقت هایی که خواهر تعبیر می شود، باید مهربانی پیشه کند و آرام باشد.

در این صورت در مقابل وضعیت هوای خواهر بودن دریا، آیا می توان برادری دریا را به معنای طغیان و تلاطم تعبیر کرد؟ پس در واقع خواهری دریا ریشه در کدام باور و فرهنگ مردم دارد؟

از طرف دیگر اصطلاح خاهر بودن دریا به معنای بادی که از جهت خاور می وزد و خاهر شکل تحریف شده ی همان خاور بوده است نیز دارای مستنداتی است.

از جمله کسانی که این مفهوم را بکار برده اند احمد محمود نویسنده ی معاصر است که «خاهر» را شکل تحریف شده ی «خاور» در فرهنگ شفاهی مردم این خطه دانسته است.

و چنین می توان استدلال کرد که این مفهوم می تواند قریب به یقین باشد چرا که آنچه دریانوردان از قدیم الایام با آن سروکار داشته اند باد و توجه به جهات مختلف وزیدن بادها بوده است.

از طرف دیگر می توان گفت واژه ی خواهر که فارسی معیار است در گویش مردم هرمزگان کاربردی ندارد و غالباً کلماتی مثل دادا یا خه و شکل های دیگری از این کلمه معمول است و خواهر نمی توانسته یک کلمه ی بومی متعلق به صفحه ی زندگی این مردم باشد؛ در صورت تایید، اینکه چگونه این کلمه فارسی معیار به زندگی مردم راه یافته معلوم نیست.

در مقابل آنچه انگاره ی خاهری یا همان خاوری دریا را محکم تر می کند  جهت وزیدن باد از خاهر یا همان خاور،  و در مقابل از شمال و جنوب و باختر است. در حالی که در مقابل کلمه ی خواهر بودن دریا اصطلاح رایج دیگری همچون برادر در فرهنگ مردم نیامده است.

آنچه بیشتر ذهن را به سمت کلمات تغییر شکل یافته و یا به قول احمد محمود کلمات تحریف شده می کشاند وجود وافر این نوع کلمات در گفت و گوهای روزمره مردم است که پژوهشگران می توانند در این زمینه تحقیق کنند.

اما آنچه از نظر جامعه شناختی باعث شده کلمه ی خواهر که صفاتی همچون مهربانی و دلسوزی و… را به همراه دارد آسان تر از خاور به فرهنگ مردم راه یابد رنج هایی بوده است که جامعه دریایی این خطه، از دریا برده است و نشان می دهد که در آرزوهای خود چهره ای مهربان از دریا را می طلبند.

با این حساب اگرچه ممکن است شکل صحیح کلمه همان خاور بوده که به خاهر تغییر شکل یافته، اما خواهر بودن دریا نیز که با آرزوهای  این مردم پیوند دارد، نمی تواند واژه ای انتزاعی و یا نا همگن باشد.

اما آنچه کار زبان شناسان و پژوهشگران فرهنگ مردم را در این میان سنگین می کند یافتن ریشه ی علمی این انگاره هاست.

بازدیدها: ۵۵۸